ኣብ ከባቢ 1910 ኤርትራውያን ብገዛእቲ ጣልያን ተዓስኪሮም ናብ ሊብያ ምስ ከዱ፡ ወትሃደራዊ ግቡኦም  ፈጺሞምን፡ ባጤራ (ማርያ ተረዛ) ሒዞምን፡ ናብ ዓዳቶም ይምለሱ ነይሮም። ግንከ ጌና እግሮም ከይኣተወ ነቶም ደቂዓዶም ብንዕቀት የባጭውሎምን የሽካዕልሉሎምን ነይሮም። በዚ እተላዕለ፡ ኣብ ሃገርና ነቲ ናይ ሓውኻ ምንዓቕን፡ ነቲ ምስ ጣልያን ፈሽኰልኰል ምባልን ባህርያት ዓገብ ዚብሉ ገለ ደርፍታትን ኣውሎታትን ይቃልሑ ነይሮም።

ጣልያን እቶም ጸኒሖም ተራኦም ሓሊዎም ዝመጹ ወረርቲ እዮም፡ ቅድሚኦም ግን ቱርክን ግብጽን ከም ዝነበሩ፡ ብድሕሪ ጣልያን ድማ እንግሊዝ ከም ዝነበሩ ክንርስዕ ኣይግባእን። እሞኸ፡ ኣብ ነፍስወከፍ ዘመነ ወረርቲ፡ ኣብ ኤርትራውያን ከምዚ ዝበለ ባህርያት ከይተራእየ ሓሊፉ ኪብሃል ይከኣልዶ?

ብዛዕባ ፍሽኩልና ክጽሕፍ ከለኹ፡ ነቲ ኣንባቢ ክልተ ነገራት ኪግንዘብ እደልዮ። ቀዳማይ፡ እዚ ሕማምዚ ንኹሉ ኤርትራዊ ዚምልከት ኣይኮነን። ኣብ ኩሉ ህዝቢ ዓለም ጀጋኑን ፈሽኳላትን በብዘመኑ ተራእዮምን ኪረኣዩን እዮም። ፍልልዩ ግን፡ ኣብ ገሊኡ ዘመናት እቶም ፈሽኳላት ዝያዳ ዚሰፍኑሉ፡ እቶም ጀጋኑ ድማ ተዋሪዶም ዚነብሩሉ ኣጋጣሚታት ኣሎ። ኣብ ካልእ ዘመን ድማ እቲ ስእሊ ተገልቢጡ ይረአ። ነዚ ሚዛንዚ ዚውስኖ፡ እቲ ናይቲ ህዝቢ ሕሉፍ ታሪኽን ኣቃውማን ባህሉን ዘቕርቦ ግብረመልስን ኪኸውን ይኽእል። ይኹንምበር፡ ፍሽኩልና ብሓድሓደ ፍጻመ እንተ ዘይተዓጊቱ ወይ ድማ ተማሕዩ እንተ ዘይተደርብዩ፡ ኣብ ገሊኡ ህዝቢ ከም ሕዱር ሕማም ኮይኑ ካብ ወለዶ ናብ ወለዶ ይተሓላለፍ እዩ።

ካልኣይ፡ ዝኾነ ጸሓፊ ከም ተዓዛቢ ኾይኑ ኪጽሕፍ ከሎ፡ ፈትዩ ጸሊኡ ካብቲ ህዝብን ባህርያቱን ንነብሱ ኪንጽላ ኣይክእልን። ስለዚ ኣነ፡ ነዚ ጽሑፍዚ ከም ጻድቕ ኮይነ አቕርቦ ከም ዘየለኹ ኣቐዲመ ከገንዝብ እደሊ። ጌጋታት ህዝብኻን ከባቢኻን ምእማት ወይ ዓገብ ምባል ግን፡ በቲ ሓጥያተኛ ይኹን በቲ ጻድቕ፡ ግቡእ ስለ ዝኾነ፡ ትዕዝብተይን ርእይቶይን ከቕርብ እዋኑ ኾይኑ ይስመዓኒ።

ጀርመን፡ ኣብ ካልኣይ ኵናት ዓለም ምስ ተሳዕሩ፡ እቶም ንሃገር ጣልያን ብኸፊል ሒዞምዋ ዝነበሩ ናዚስታውያን፡ ብምምጻእ ኣመሪካውያን፡ ኣቕሑቶም ጠራኒፎም ኪወጹ ግዜ ኣይረኸቡን። ነዚ እተመልከቱ ኣገልገልቲ ጀርመን ዝነበሩ መኳንንቲ ጣልያን፡ ወትሃደራት ኣመሪካውያን ብታንኪታት ተዓጂቦም ይመጹ ከም ዘለዉ ምስ ፈለጡ፡ ነቲ ክሳዕ መወዳእታ ዘዘውትሩዎ ዝነበሩ ሃይ ሂትለር ዚብል ናዚስታዊ ጭርሖ ገዲፎም፡ ብ የስ ሰር  ዚብል ናይ ግዙእነት መልስታት ኪትክኡዎ ግዜ ኣይወሰደሎምን። ጣልያን ብፍሽኵልና ፍሉጣት እዮም። ኣብ ግዜ ሓርነታዊ ቃልሲ ኤርትራ ከይተረፈ ነቶም ብጥንቲ ኣብ ግዜ ጸገሞም ዘገልግሉዎም ዝነበሩ ኤርትራውያን ራሕሪሖም፡ ነቶም ኣብ ዓድዋ ዘዋረዱዎም ኢትዮጵያውያን ሎኽሎኽ ይብሉሎም ከም ዝነበሩ ኣጸቢቐ ዝዝክሮ ትዝታ እዩ።

ኣብታ ዘላታ ተወሰኸታ ከም ዚብሃል፡ እቲ ኤርትራውያን ብምኽንያት ወረርቲ ዘጥረናዮ መግዛእታዊ ናይ ተምበርካኽነት ባህርያት (colonial mentality)፡ ብምምጻእ ጣልያን ኣዚዩ ኪድልድልን ኣብ ኣእምሮና ኪሰርጽን ክኢሉ እዩ። ካብዚ ሕማምዚ ከውጽኣና ዝኸኣለ ግን እቲ ብ 1961 ዝጀመረ ብረታዊ ሓርነታዊ ቃልሲ ጥራይ እዩ።

ምንቅስቓስ ሓርነታት ኤርትራ፡ ነዚ ሕዱር ባህርያትዚ ብሱሩ ቦንቝሩ ከም ዘልገሶ፡ ንኹሉ ሰብ ብሩህ እዩ። ጅግንነት ኤርትራውያን፡ ኣብ ብረታዊ ቃልሲ እዩ ብኹሉ ሸነኻቱ እተራእየ። ካብዚ ዚዓቢ ጅግንነት ድማ ኣብ ታሪኽ ኤርትራ ተራእዩ ኣይፈልጥን። ንሰላሳ ዓመታት፡ ሽሾ ጸላእን ታንክታትን ነፈርትን ናፓልምን፡ ሓያል ናይ ጸላኢ ፕሮፓጋንዳን መኪቱ፡ ህዝቢ ኤርትራ ኣብ ዘዘለዎ ኾይኑ ተቓሊሱን ተራባሪቡን እዩ። ይኹንምበር፡ እዚ ንኹሉ ኤርትራዊ ሓበን ዘልበሰ ጅግንነትን ቆራጽነትን ዘይተምበርካኽነትን፡ ድሕሪ ናጽነት እናቐሃመ ከይዱ፡ እቲ ህዝቢ ድማ ነቲ ኣርሒቑ ዝደርበዮ ናይ መግዛእታዊ ተምበርካኽነት ባህርያት (colonial mentality) ከም ብሓድሽ ኪለብሶ ተገዲዱ።

ህዝቢ ኤርትራ ነዚ ዘሕፍር ካባ ከም ብሓድሽ ኪለብሶ እገገብረ ግን ባዕሉ ዘይኮነስ፡ እቲ ሕጂ ኣብ ስርዓት ዘሎ መንግስቲ እዩ ኣገዲዱዎ። እዚ ስርዓትዚ፡ ኣብዚ እዋንዚ፡ ነቲ ናይ ወራሪ ጣልያን ገጸባህርይ እዩ ኣብ መድረኽ ደዪቡ ዚዋሰኦ ዘሎ። እቲ መራሒ ከም ዱቸ ማለት ሙሶሊኒ፡ ንሕና ህዝቢ ድማ ከም ዓስከር ጣልያን ኴንና፡ ነቲ ዝሓለፈ ፊልም ንደግሞ ኣሎና።

ዝኾነ ገዛኢ፡ ንኺገዝእ ዚጥቀመሉ፡ እቲ ዝዓበየን ምኩርን ሜላ፡ ምፍልላይ ህዝቢ እዩ። ኣብዚ ድማ እቲ ህዝቢ ነቲ ድሌት ህግደፍ ንምትግባር፡ ብፍላጥ ይኹን ብዘይፍላጥ፡ ኣይሓመቐን። ከም መፍቶት ህግደፍ ድማ፡ እቲ ሕዱር ሕማም ፍሽኩልና ኣብ ብዙሓት ክፋላት ህዝቢ ኤርትራ፡ ኣብ ውሽጢ ሃገርን ኣብ ወጻእን፡ ብእተፈላለየ ገጻቱ ኪረኣይን ኪቃላሕን ግዜ ኣይወሰደሉን።

ኣብ ወጻኢ ሃገር ዘሎ ኤርትራዊ፡ ንሓደ ካልእ ከምኡ ኤርትራዊ ኪረኽቦ ኸሎ፡ ኣብ ኣእምሮኡ ዘንቅዶ ዝንቡዕን ኣፍራስን ከፋፋልን ሓሳባትን፡ ናይ ኣቐዲምካ ምፍራድ ባህርያትን ዝንባሌን፡ ዘርዚርካ ዚውዳእ እይኮነን። ከም ኣብነት፥

ኣበይ እዩ ዓዱ? ወዲ ዓደይ ድዩ? ሃገራዊ ድዩ (ህግደፍ ድዩ ከም ማለት እዩ)?  ኣብ ገለ ኣጋጣምታት ድማ፥ ክርስትያን ድዩ (ንጎይታ ተቐቢሉዎ ድዩ? በዓል ተዋህዶን ካቶሊኽን ክርስትያን ኣይኮኑን ማለት እዩ፡ ካብዚ ዚዓቢ ፍሽኵልና ድማ የልቦን)። ኣብ እስልምና ኣትዮም እውን ኪመቓቕሉ ዚፍትኑ ውሑዳት ኣይኮኑን። ኣነን ሓጺሩኒ እብል፡ ንሱ ድማ ተደቢሩ ይስዕስዕ ከም ዚብሃል፡ ገለ ክፋላት ህዝብና ኣብ ዓድን ኣውራጃን እተመስረተ ማሕበራት የቑሙ ኣለዉ። ህግደፍ ምናልባት ጸሎት ይገብሩ እንተ ኾይኖም፡ ኣምላኽ ንጸሎቶም ሚእቲ ብሚእቲ ይሰምዖ ኣሎ ማለት እዩ።

ፍሽኩልና፡ ኣብቶም ተጋደልቲ እውን ቀልጢፉ ከም ዚኣቱ ተገይሩ እዩ። ድሕሪ ናጽነት፡ መራሕቲ ተጋደልቲ ኣብ ቀበሌታት ኮይኖም ኣበይ እዩ ዓድኻ ምባል ጀሚሮም፡ ኣብ ኣሕዋቶምን ኣሓቶምን ኣብ ስድራቤቶምን ንዕቀት ኣርእዮም። ሰሚዕናዮ ዘይንፈልጥ ሕቶን ኣብ ግዜ ጣልያን ዝነበረ ንዕቀትን!! ብድሕሪኡ፡ ገባር ድዩ ወይስ ተጋዳላይ ዚብል ዘስደምም ሕቶታት ድማ ተቓሊሑ። ከምዚኦም ዝበሉ ሕቶታት፡ ምምሕዳራዊ ስራሕ ንምቅላል ተባሂሎም ይዝውተሩ እንተ ነበሩ ምንም ኣይኮነን። ግን መብዛሕትኡ ግዜ፡ ኣሉታዊ ውጽኢታት እዮም ዚገድፉ ነይሮም። ኣብ ምፍልላይ ህዝቢ ድማ ዓቢ ተራ ነይሩዎም እዩ።

ብድሕርዚ፥ ተጋደልቲ ባዕላቶም ኣብ ደርብታት ተመቓቒሎም። ናይ ተስዓ፡ ገዲም ተጋዳላይ፡ ወጋሕታ፡ ሳግም፡ ዋርሳይ፡ ይከኣሎ ወዘተ–። ክንዲ ምእካብስ ምዝራው።

ሓደ እዋን ምስ ሓደ ብጻየይ ኣስተምህሮ ንኽንህብ ናብ ማይ-ዓይኒ መዓስከር ኬድና። ኣብኡ ድማ ኤርትራውያን ኣሕዋትናን ኣሓትናን ደቅናን ተቐቢሎምና። ኤርትራዊ፡ ዓዱ ኣመና ዚፈቱ ብምዃኑ፡ ነቲ ቦታ ንኣስመራ ከምስሉዎ ዘይፈጠሩዎ ነገር ኣይነበረን። ዝኾነኾይኑ፡ ኣብቲ መዓስከር ክንዘዋወር ከሎና፡ ኣብ ሓደ መንደቕ ዘስደምም ፖስተር ርኢና፥ “ምልክታ፡ ክቡር ፕረዚደንት ኢሳያስ ኣብ ቲቪ ኤረ ቀሪቡ መደረ ከስምዕ ስለ ዝኾነ፡ ኩሉ ሰብ ተዓዲሙ ኣሎ—-“። እቲ ቲቪ ዚረኣየሉ ቦታን ግዜን ተመልኪቱ ነይሩ። ብምሒር ጭቆናን ኣደራዕን ከም እራብ ንበረኻታት ሰጊርካ ዑቕባ ሓቲትካስ፡ ናይቲ ዝቐጥቐጠካን ሞራልካ ዝሰባበረን ድምጺ ንምስማዕ እንታይ እዩ ክሳዕ ክንድዚ ሃዊኹካ!! ካብ ጥርዙ ዝሓለፈ ፍሽኩልና!! ኣብዚውን ምህለላ ህግደፍ ተሰሚዑ እዩ።

ኣብዚ ዘሎናዮ ሕማቕ ኩነታት፡ ምፍልላይን ምምቕቓልን እንታይ ኣምጽኦ!

ቅድሚ ክልተ ሽሕ ዓመት፡ እቲ ከም መስራቲ ፍልስፍና ዚፍለጥ ሶክራተስ ከምዚ ኢሉ ይብሃል፥ ኣነ ኣቴንያዊ (ወዲ ከተማ ኣቴን) ኣይኮንኩ፡ ግሪኻዊ ኣይኮንኩ፡ ኣነስ ናይዛ ዓለምና ዜጋ እየ። ሶክራተስ ከምዚ መበሊኡ፡ ኣብ መንጎ ሰባት ፍልልይ ከም ዘየልቦ ንምግላጽ እዩ። ሓደ ሰብ መጀመርታ ስድራቤቱ ይፈቱ፡ ብድሕርዚ ንዓዱ ይፈቱ፡ ቀጺሉ ንሃገሩ ይፈቱ፡ ኣብ መወዳእታ ድማ ንዓለም ይፈቱ። እዚ ኣብ ናይ ወድሰብ ዘሎ ዘይሕከኽ ውሽጣዊ ባህርያት እዩ። ይኹንምበር፥ ስድራቤትካ ብምፍታው፡ ናይ ካልኦት ስድራቤት ክትጸልእ ኣይግባእን። ዓድኻ ብምፍታው፡ ናይ ካልኦት ዓዲ ክትንዕቕ ኣይግባእን። ንሃገርካ ብምፍታው፡ ናይ ካልኦት ሃገር ከተናሹን ክትወርርን ኣይግባእን። ኩሉ እቲ እትገብሮን እትሓስቦን፡ ኣብ ሓድነትን ስኒትን እተመርኮሰ ይኹን።

ኣብ ክንዲ ሓጹር፡ ድልድል ወይ ቢንቶ ክትሰርሕ ፈትን። ንዝጎድጎደ ሰጥ ከም ዚብል፡ ንዝቐነነ ወይ ዝጎበጠ ትኽ ንኸተብል፡ ፋሕ ንዝበለ ክትእክብ፡ ንእተፈላለየን እተረሓሓቐን ከተሕብር ፈትን። ኣብዚ እዋንዚ ወድሰብን ዓለምን እትደልዮ ነገር እንተሎ እዚ እዩ። እዚ እዩ ናብ ሰላምን ልምዓትን ዚወስድ መገዲ።

ኣርባዕተ ኣዋርሕ ይገብር፡ ናይ ዲኤንኤ (DNA) ምርመራ ገይረ ነይረ። ከምዚ ዓይነት ምርመራ ጌጋታት ይርከቦ እዩ፡ ግን ነቲ እሙን ዝኾነ ኩባንያ እየ ተወኪሰ። መልሱ ድማ ገሪሙኒ። 65 ካብ ሚእቲ ኢትዮጵያዊ ፈላሻ ኢኻ ኢሎምኒ። ግርም። ኣብ ልዕልዚ፡ ካብቲ እተወለድኩሉ ቦታ ዝረኸብኩዎ ሓበሬታ፡ መሰረት ዓሌተይ ቢለን እዩ፡ ቢለን ድማ ካብ ኢትዮጵያ ዝፈለሱ ህዝቢ እዮም። እዚ ዝብሎ ዘለኹ ነቲ ዘስተውዕል ሰብ ኣዕሚቑ ከም ዚሓስብ ኪገብሮ ይኽእል እዩ። ናይ ዲኤንኤ (DNA) ምርመራ ንሕማም ዓሌትነትን ትምክሕትን ግሩም ዝኾነ መድሃኒት እዩ። መብዛሕትኦም ትምክሕተኛታት ኤርትራውያን ግን ኣይፈትዉዎን እዮም።

ኣነ፡ ንዓሌትን ሃይማኖትን ዓድን ንሃገርን ከም መራኸቢን ከም ድልድልን ደኣምበር ከም መፈላለዪን ከም ሓጹርን ገይረ ክወስዶ ኣይደልን። እዛ ዓለምና ኣብ ተነቃፊ ኩነታት እያ እትርከብ ዘላ። ብጎሎባል ዎርሚንግን ብግብረሽበራን ብኑክለስያዊ መሳርያታትን ብፖለቲካውን ሃይማኖታውን ጥሩፍነት፡ ብስስዐን ህርፋንን ክትዓኑ ዘሎዋ ተኽእሎ ዓቢ እዩ። ስለዚ ንሕና ኤርትራውያን ብዓቕምና ነታ እንኮ ሃገርና ድሕነት ከነውርደላ ንደሊ እንተ ዄንና ኣብ ኩሉ ስራሕና ሓድነትና ኣደልዲልናን፡ ነቲ ንፍሽኩልነት ዘተባብዕ ናይ መግዛእታዊ ተምበርካኽነት ባህርያት (colonial mentality) ራሕሪሕናን ክንጎዓዝ ይግበኣና። ነዚ ምስ ገበርና ድማ ብኣህጉራዊ መገዲ ኣብ ምድሓን ዓለም ክንሳተፍ ንኽእል።

ከምኡውን ነቲ ኣብ ሜዳ ዝነበረ፡ ብተዛማዲ መገዲ ተግባራዊ ዝነበረ፡ ናይ ቆራጽነትን ሓድነትን ዘይፈሽኳልነትን ባህርያት ኣደልዲልና ክንሕዞ እንተ ደኣ ዘይክኢልና፡ ተፈላሊና ተቓሓሒርናን ኢና ክንነብር። ሰንኮፍን መርገጽ ዘይብሉን ሕልማውን ፈላላይን ባህርያት ሒዝና ድማ ሃገር ክንሃንጽ ከም ዘይንኽእል ኩሉ መስተውዓሊ ሰብ ኪፈልጦ ይግባእ።

ናይ ፍሽኩልናን ተምበርካኽነትን ባህርያት ሒዝካ ሃገር ንኽትምስርት ካብ ምፍታን፡ ህግደፋውያን ብሰላም መግዛእቶም ኪቕጽሉ መሪቕካ፡ ኣብ ዘዘለኻዮ ሃገር ኴንካ ብህድኣት ደቅኻ ምዕባይን ውልቃዊ ዋኒንካ ምክያድን ዝሓሸ ኾይኑ ይረኣየኒ።

Subscribe ASSENNA YouTube to get Radio Assenna shows on time: